Het gebruik van nieuwe technologie heeft impact op ethische en rechtsstatelijke waarden. Interdisciplinaire samenwerking tussen wetenschappers van verschillende disciplines en beleidsmakers tijdens de ontwerpfase kan ongewenste aantasting van deze waarden voorkomen. Jurgen Goossens van Tilburg University onderzoekt hoe de overheid blockchain applicaties kan ontwerpen op transparante en legitieme wijze, zodat burgers op de overheid kunnen vertrouwen.

Hoe ontwerp je nieuwe digitale technologie zodanig dat publieke waarden geborgd zijn bij het gebruik ervan? Dat is de centrale vraag binnen het NWO-MVI programma ‘Verantwoord Innoveren. Ontwerpen voor publieke waarden in een digitale wereld’, waarbinnen het project van Goossens valt.

Samenleving vormgeven

‘Digitale technologieën zoals kunstmatige intelligentie en blockchain zijn steeds belangrijker in het vormgeven van de samenleving. Neem de coronacrisis: we grijpen meteen naar digitale oplossingen voor thuiswerken en denken aan apps om verspreiding van de ziekte in te dammen. Maar hoe zorg je ervoor dat publieke waarden als privacy goed geborgd zijn in dit soort nieuwe technologie?’ Over die actuele vraag gaat het programma ‘Verantwoord Innoveren. Ontwerpen voor publieke waarden in een digitale wereld’, vertelt Jeroen van den Hoven, lid van het bestuur van NWO-MVI en een van de initiatiefnemers van het programma. ‘Binnen verschillende ministeries wordt op dit moment nagedacht over de digitale samenleving. Er leven urgente vragen over het vinden van de juiste balans tussen de ondersteuning voor en aantasting van de verschillende waarden die worden geraakt door de toepassing van nieuwe technologie. Denk aan zaken als kunstmatige intelligentie in wapensystemen, en het gebruik van digitale oplossingen voor het sturen van de samenleving. Vandaar dit onderzoeksprogramma, dat draait om concrete beleidsvraagstukken.’

Brug slaan tussen kennis en beleid

‘Het streven is om met dit programma kennis op te leveren voor beleid,’ beaamt Marnix Croes, die het Ministerie van Justitie & Veiligheid vertegenwoordigt in de programmaraad. ‘Dat is overigens makkelijker gezegd dan gedaan. Onderzoekers hebben hun eigen interesses, invalshoek en jargon, en schrijven hun wetenschappelijke artikelen met name voor hun vakgenoten. Beleidsmakers kijken vervolgens vanuit hun eigen interesses en invalshoek naar zo’n onderzoek. Als zij hun weg al kunnen vinden in het jargon, moeten zij de bevindingen zien te vertalen naar hun vakgebied en integreren met de bevindingen van tal van andere wetenschappers. Dat is verre van eenvoudig. Om de verworven wetenschappelijke kennis zo goed mogelijk te laten aansluiten op de belevingswereld van de beleidsmakers, is er meer nodig dan alleen het maken van infographics. Beleidsmakers zijn primair bezig met de vraag hoe zij de doelen die door de politiek worden vastgesteld in de samenleving kunnen realiseren. Bij het Ministerie van Justitie & Veiligheid zijn we voornamelijk gericht op het realiseren van gedragsveranderingen in de samenleving. Die samenleving wordt zo bezien als een palet met knoppen waar je aan kunt draaien om gedragsveranderingen te bewerkstelligen. Maar welke knoppen moet je hebben? Wat gebeurt er als je aan een bepaalde knop draait? En hoe voorkom je ongewenste neveneffecten? Het is goed als onderzoekers zich realiseren dat er zo naar hun werk wordt gekeken.’

Breed valorisatiepanel

Een belangrijke taak is daarbij weggelegd voor de valorisatiepanels. Bij het project ‘Blockchain in de netwerksamenleving: op zoek naar transparantie, vertrouwen en legitimiteit’ van projectleider Jurgen Goossens, is een breed palet aan stakeholders betrokken uit de kennisinstellingen, overheid en private sector, variërend van twee ministeries, de Gemeente Den Haag, de Vereniging van Nederlandse Gemeenten en het Centraal Justitieel Incassobureau, tot de Dutch Blockchain Coalition, Platform voor de InformatieSamenleving, advocatenkantoor CMS en blockchainbedrijf Ledger Leopard. Dat was een bewuste keuze, vertelt de universitair hoofddocent staats- en bestuursrecht: ‘Wij richten ons op blockchain, een technologie die gedistribueerd werken mogelijk maakt in een netwerk zonder noodzakelijke, essentiële rol van vertrouwde tussenpersonen. Daarnaast maken blockchainapplicaties gebruik van smart contracts. Dat zijn ‘als x, dan y’ algoritmen die een automatische uitvoering van regels en transacties mogelijk maken. Daarbij kijken we vanuit het perspectief van de burger naar drie publieke waarden: transparantie, wat moet helpen richting het opbouwen van vertrouwen, dat uiteindelijk nodig is om te komen tot legitimiteit van overheidsoptreden. Door de combinatie van een grondige wetenschappelijke fundering met een interdisciplinair onderzoeksteam én participatie van de voor de praktijk relevante stakeholders kunnen we tot conclusies komen die de overheid in brede zin kunnen helpen hoe met digitale technologie om te gaan.’

Concrete blockchain implementaties

In het project staan twee concrete cases centraal, waarin de overheid overweegt blockchain te gebruiken om een dienst aan de burger te verlenen. De eerste betreft het gebruik van blockchain bij het toekennen van subsidies. Smart contracts controleren of de aanvrager aan de gestelde voorwaarden voldoet en kennen in dat geval automatisch subsidie toe. Goossens: ‘Zo zou je bijvoorbeeld gemakkelijk subsidie kunnen krijgen van de gemeente als je een elektrische fiets koopt bij een lokale handelaar. Subsidiedossiers geven vaak nog veel administratieve rompslomp. Maar bewijzen dat je voldoet aan de voorwaarden, bijvoorbeeld dat je inwoner bent, dat je een elektrische fiets koopt, en dat de handelaar gevestigd is in jouw gemeente, zou je makkelijk kunnen automatiseren met blockchaingebaseerde smart contracts. Hierdoor kunnen zowel aanvragers als overheden niet frauderen en vermijd je menselijke fouten, zowel bij de indiener als bij de overheid.’

De tweede pilot betreft de digitale datakluis van het Centraal Justitieel Incassobureau. Het CJIB int boetes. Soms kunnen mensen die echter niet betalen omdat ze elders schulden hebben. Het CJIB kan dan hulp bieden door bijvoorbeeld een afbetalingsregeling aan te bieden. Maar als gevolg van privacywetgeving weet het CJIB nu vaak niet dat mensen andere schulden hebben. Mensen zelf durven of willen die gevoelige informatie soms niet te delen. Met de hulp van blockchain en zogeheten zero-knowledge-proofs kan het CJIB te horen krijgen “dat er andere schulden zijn”, maar niet hoeveel en bij wie èn enkel als de burger dat wil. Dat laatste wijst op het gebruik van zogeheten self-sovereign-identity, waarbij jouw data en de toegang daartoe in jouw handen zijn.

Behoorlijk bestuur

De onderzoekers gaan in kaart brengen welke verantwoordelijkheden de overheid draagt bij de implementatie van dit soort technologie. Daarnaast gaan ze onderzoeken hoe burgers deze applicaties ervaren. Hebben ze er vertrouwen in? Hoe transparant en gebruiksvriendelijk is het systeem voor hen? ‘Het kader voor de verhouding tussen bestuursorganen en individuele burgers vinden we in de algemene wet bestuursrecht. Die is echter niet aangepast aan belangrijke digitale ontwikkelingen. Het is in de praktijk dus onduidelijk hoe je met dit soort technologie bijvoorbeeld voldoet aan beginselen van behoorlijk bestuur, zoals het zorgvuldigheidsbeginsel en het motiveringsbeginsel.’

Goossens geeft een ander voorbeeld: ‘Als een burger een besluit krijgt vanuit de overheid, moet hij bezwaar kunnen maken. Hij moet in gesprek kunnen gaan, waarna de overheid het besluit effectief moet heroverwegen. Maar hoe moet zo’n bezwaarprocedure plaatsvinden als het besluit automatisch genomen is door een blockchain applicatie? Het is niet voldoende om de aanvraag als het ware opnieuw door de software te duwen. Misschien blijkt uit ons onderzoek wel dat de burger in een bezwaarprocedure nood en recht heeft aan menselijke tussenkomst.’

Relevant

‘Nederland is goed gepositioneerd om zich over dit soort vragen te buigen,’ stelt Van den Hoven. ‘De kern van Maatschappelijk Verantwoord Innoveren is dat publieke waarden zoals vertrouwen en legitimiteit in het vroegst mogelijke stadium in een pakket van eisen bij een ontwerp worden meegenomen. Dit onderzoeksprogramma is superrelevant. Denk alleen al aan hoe we intelligente unlocking gaan vormgeven met behoud van privacy en vrijheidsrechten, en hoe we het belang van de publieke gezondheid afwegen tegen andere fundamentele, principiële, en economische waarden. Velen spreken en denken daarover. Binnen het MVI programma brengen we de beste onderzoekers samen om daaraan te werken, op basis van het meest recente en relevante wetenschappelijke onderzoek.’

 

Dit artikel verscheen in de nieuwsbrief van het NWO-Platform voor Maatschappelijk verantwoord innoveren. Meer lezen? Abonneert u zich dan op deze digitale nieuwsbrief!