Militairen werken door nieuwe informatietechnologiën steeds vaker samen in brede netwerken. Dit project zocht uit hoe ze in zo’n brede context maatschappelijk verantwoord kunnen handelen.

In een genetwerkte operatie komen militaire praktijken bij elkaar die voorheen gescheiden waren. Deze nieuwe werkwijze heeft drie valkuilen: het ontstaan van tunnelvisie, verkeerde interpretatie van visuele data en verstoring van gestroomlijnde communicatie. Dit kan leiden tot incidenten met burgerslachtoffers. Er is bewustwording nodig dat nieuwe technologie voorheen gescheiden militaire praktijken met elkaar vermengt en daarbij geen neutraal hulpmiddel is. Door middel van trainingen moeten militairen beter voorbereid worden op genetwerkte operaties. De lesstof: verschillen tussen praktijken, vaardigheden in informatiegebruik en morele beslissings-vaardigheden.

In 2009 vond in Kunduz in Afghanistan een tragisch incident plaats. De militaire leiding besloot tot een luchtaanval op twee gekaapte brandstoftrucks, op basis van beelden die ze van een helicopter ter plekke doorkregen. Warmtebeelden van personen rondom de truck waren zichtbaar als zwarte vlekken op het beeldscherm, en werden door de centale legerleiding geïnterpreteerd als een bedreiding. Later bleken er vooral lokale bewoners op de achtergelaten trucks te zijn afgekomen. Er vielen vele burgerslachtoffers.

Dit is een voorbeeld van de nieuwe werkwijze: live beelden van de situatie ‘op de grond’ worden gebruikt om op afstand beslissingen te nemen. In een artikel in het blak Militaire Spectator leggen de onderzoekers uit dat de nieuwe manier van werken drie belangrijke valkuilen heeft:

• Ontstaan van ‘predator view’ ofwel tunnelvisie. Dit treedt op als waarnemers (a) zo gefocust raken op het beeldscherm dat er geen aandacht meer is voor wat elders gebeurt, en ze zich er (b) niet van bewust zijn dat de blik van de camera niet de hele werkelijkheid vangt. Beperkte informatie vormt dan de basis voor beslissingen.
• Verkeerde interpretatie van visuele data. Het is op (warmte)beelden bijvoorbeeld niet altijd duidelijk of het gaat om militairen of burgers, en of de spullen die mensen bij zich hebben wapens zijn of niet-militaire apperatuur (zoals een camera bij een oorlogsverslaggever).
• Verstoring van gestroomlijnde communicatie. Op lager niveau moet militair personeel snel handelen en reageren. Mogen zij bijvoorbeeld een bom inzetten of niet? In genetwerkte operaties wordt zo’n beslissing complexer, simpelweg omdat er meer mensen bij betrokken zijn. Extra complicatie is dat het vaak gaat om internationale netwerken, waarbij niet iedereen dezelfde werkwijze hanteert.

Praktijken

Het dieperliggende probleem is volgens de onderzoekers tweeledig:

• Aanname van duidelijke praktijken. Er wordt te makkelijk aangenomen dat het ook in deze nieuwe werksituatie duidelijk is wie wanneer de beslissingsmacht heeft en volgens welke regels. Dat is niet zo, omdat voorheen gescheiden militaire ‘praktijken’ - verbonden aan verschillende rollen in het leger - nu in het netwerk samenkomen.
• Aanname van neutrale technologie. Men heeft zich te weinig gerealiseerd dat de netwerktechnologie niet een neutraal hulpmiddel is, maar beslissingen een bepaalde richting op kan sturen. Het is bijvoorbeeld zodanig ontworpen dat in bepaalde situaties sommige lampjes rood gaan knipperen – wat gevaar suggereert. Dit kan een sturend effect hebben.

Betere training

Bewustwording van de valkuilen is een eerste stap in het verkleinen van de nadelen van genetwerkte militaire operaties. Betere training van militairen kan daarop een belangrijke toevoeging zijn. Onderwerpen die in een dergelijke training aan bod moeten komen zijn bijvoorbeeld:

• Bekendheid met verschillende praktijken. Dat betekent niet alle andere praktijken in detail kennen, maar wel een bewustzijn van de specifieke eigen praktijk en het bestaan van verschillen met die van samenwerkingspartners. Doel is om goed te kunnen onderscheiden wat de speelruimte is waarbinnen de eigen capaciteiten kunnen worden ingezet, of waar een ander misschien beter een rol kan vervullen.
• Vaardigheden in omgaan met informatie. Moet een militair personeelslid in zijn specifieke functie en praktijk visuele informatie bijvoorbeeld vanuit een technische, tactische of strategische invalshoek beoordelen?
• Morele beslissingsvaardigheden. Hiervoor ontwikkelde onderzoekers een ethisch kader waarin relationaliteit centraal staat. Dit kader geeft militairen een aantal aanknopingspunten voor morele oordeelsvorming, zoals het verwijden van zwart-wit denken (“wij tegen zijn”) en het vermogen tot inleving in de ander.

Soms niet doen

In sommige gevallen, concluderen de onderzoekers, is het wellicht echter beter om juist niet in een breed netwerk te opereren of niet iedereen in het netwerk op te nemen. Een commandant moet bijvoorbeeld het overzicht houden over alles wat er speelt. Korrelige, grofmazige beelden van de grond vormen voor hem wellicht niets dan een afleiding. Hoe nuttig dergelijke beelden ook kunnen zijn voor een forward air controller bij het aansturen van piloten.

Official project title: